İmitasyon Mimarlık

Zafer Akay

Sahte Tarihsellikler...

Topkapı sarayı görünümlü bir otelde kalmak için gelen turistler neden deve görünümlü bir otobüsle getirilip götürülmez? Başbakanlık yapısının Selçuklu mimarlığı tarzında olması istenirken neden törenlerde Selçuklu tarzı miğferler giyilmiyor? Nedir bu mimarlığın talihsizliği? Neden mimarlıktan tarihsellik beklemek bu kadar kolay?

Sanırız bu soruların yanıtını mimarlığın kalıcılığında, yok olup gitmeyişinde aramak gerek. Ama öte yandan birçok tarihsel yapının korunamayışını, pek de büyütülemeyecek rant artışlarına kolayca feda edilmesini nasıl açıklamak gerek? Yapıları yıkarak "aslına uygun" olarak yeniden yapmak neden bu kadar kolay? Oysa, koca bir yapıyı yıkıp kopyasını yapmak, çekmeceleri doğru dürüst çalışmayan bir Biedermeier şifonyeri, parçalayıp "aslına uygun" olarak yeniden yapmaktan, ya da tozlanmış bir Osman Hamdi tablosunun çerçevesini koruyup içini "aslına uygun" olarak "ilk günkü gibi" yeniden yaptırmaktan daha anlamsız değil. 

Mimarlık dünyasının, kolay yorumlayamadığımız geçmişe öykünme isteğini kimi zaman doğal karşılamaya başlamışken, son yılların yıkma histerisi karşısında dehşete düşmüş durumda olduğunu söylemek çok da abartılı olmayacak.

Ama bütün bunlardan da öte, son zamanlarda tarihsel sahteciliğin koruma adı altında gündeme gelmesi sorunun oldukça öncekilerden daha ciddi bir boyuta ulaştığını düşündürüyor. Koruma sorununu toplumun çok da paylaşmadığı ortada. Belki de mimarlar olarak sorunlarımızı topluma daha iyi anlatabilmemiz, daha çok paylaşmamız gerekiyor. 

Talimhane'de İmitasyon Mimarlık

Adını Taksim Topçu Kışlası'nın karşısında yer alan askeri "talim" yerinden alan Talimhane Cumhuriyet dönemi planlamalarının öncesindeki parçacı bir anlayışın ürünü olarak oluşmuş bir bölge. Meşrutiyet döneminde yapılan "beaux-arts" planlaması 20'lerin sonuna kadar uygulama şansı bulamamış, Talimhane bölgesi, 30'lardan başlayarak, cumhuriyet döneminin Ayaspaşa ve Nişantaşı'ndan sonra en önemli prestij konut alanlarından biri olarak oluşmuş. Döneminin özelliği olarak, "art-deco" ve "kübik" tarzların en karakteristik örneklerine rastlanan bir bölge. Cumhuriyet caddesi üstünde Nihat Vedat Bey'in tasarımı olan Pertev Apartmanı,  Sedat Eldem'in ilk yapıtlarından Ceylan Apartmanı, Lamartin caddesinde Arif Hikmet Koyunoğlu'nun  Deniz Kızı Eftalya (Billur) Apartmanı yanı sıra, mimarlarının isimlerini bilmediğimiz, ancak yapım öyküleri olan Öner Palas, Çelik Palas, Papadopoulos tarafından yaptırılan Taş Apartmanı, Fazilet Apartmanı ve daha birçokları sayılabilir. Bu yapılar arasında Arkitekt'te yayınlanmayan birçok müteahhit ve mühendis-mimar'ın yapıtlarının bulunduğunu tahmin etmek zor değil. Rusya'dan ithal edilmiş salon parkeleri, Viyana'da imal edilmiş asansör kabinleriyle, dönemin rum ve ermeni kalfalarının ürünü gösterişli mermer ve pirinç detaylı giriş holleriyle İstanbul'un bir başka bölgesinde rastlanmayan, "art deco" tarzının benzersiz örnekleri bu bölgede yıllarca ihmal edilmiş olarak beklediler. 60'lardan sonra doktor muayenehaneleri ve pastaneler yerlerini oto yedek parçacılarına bırakırken, bu bölgede yaşamayı sürdürmeye çalışan sanatçılar, uzmanlar, Talimhane dostları da giderek azaldılar.*

Seyfi Arkan'ın Ayhan Apartmanı

Ayhan Apartmanı yerindeki imitasyon

 

1990'larda bölgenin kaderini etkileyen önemli bir karar verilerek bölge Turizm gelişme alanı olarak tanımlandığında ve ilave kat izinleri verildiğinde, bölgenin "Sit Alanı" oluşundan dolayı bu yapıların yıkılmayacağı düşünülüyor, bölgenin bir "kültür merkezi" olarak yaşatılması hayal ediliyordu. Turizmin ne kadar vahşi bir endüstri olduğunun fark edilmesinin önemli aşamalarından birisi Seyfi Arkan'ın Ayhan Apartmanı'nın öyküsü olsa gerek. Dışavurumcu öğeler taşıdığı düşünülen bu çok özel yapının yerinde bugün "aslına uygun" olmak kaydıyla dört kat eklenmiş bir "imitasyon mimarlık" ürünü bulunuyor. Belki "art-deco" yapılar için belli bir duyarlılık taşıyan toplumun, "modern mimarlık" ürünleri için bir kaygı duymak şöyle dursun, arkasından teneke çalacağını söylemek abartı olmayacak. Bölge 10 yılda çok sayıda yapının yıkımına sahne oldu ve yıkımlar sürüyor. Tehdit altındaki yapılar arasında bir başka Seyfi Arkan tasarımı olan Uşaklıgil Apartmanı da bulunuyor.

 
















Peki bu yıkılan modern mimarlık ürünlerinin yerine yapılan yapıları nasıl tanımlamalı? İçinde bulundukları kentsel ortam bir tür çağdaş mimarlık ortamı olduğuna göre bu yapılar hangi tarihlere öykünüyorlar? Hangi tarzı canlandırma arayışındalar? Kendinden menkul "eski eserleştirme" ürünleri olarak herhangi bir tarzın kopyaları sayılabilir mi? Aralarında klasik ile modern arasında denge arayan "demi-klasik" arayışlara yer bulunuyor mu? Yoksa yalnızca, "turistik eşyalar" gibi, kalp ve "imitasyon" ürünler mi bunlar?  

* Dönemin yapı öyküleri ve bölgenin sakinlerine ilişkin detaylı bilgiler için: Hakkı Sabancalı, "Talimhane, bir Semtin Mimari Dokusu ve Büyük Ölçüde Kaybolmuş İnsanları", Yaşamasanatı 14, Aralık 1996, s. 22-25, 32-35.

http://www.mimarist.org/yayinlar/mimar-ist/2507-mimar-ist-bahar-2012.html